Ons economische systeem raakt uit balans. Te grote machtsconcentraties dreigen de markt én onze democratie structureel te verzwakken. Een groep D66’ers maakt zich zorgen en roept op tot een steviger democratie door doorgeschoten kapitalisme te beteugelen: De huidige crisis biedt daarvoor een kans, niet in de laatste plaats richting de komende verkiezingen.

Update:   Wij stelden een overzicht van oplossingen (PDF) samen, aanvullend op onderstaande analyse. Deze publiceerden wij op 8 september 2020.

Frank van Mil, Michiel Verkoulen, Ayla Schneiders, Ouke Arts, Has Bakker, Mohammed Saiah, Berend-Jan Schippers, Nadia Arsieni, Tim Rosendahl, Xander Bouwman, Wieke Paulusma, Marty Smits.

Uitwassen

Wie de kans pakt te reflecteren op de huidige status van de economie, kan niet anders dan concluderen dat ongebreideld kapitalisme kansengelijkheid niet dient en democratische principes in gevraag brengt. We horen immers steeds vaker duizelingwekkende feiten over de uitwassen van het kapitalisme en de huidige pandemie legt de kwetsbaarheid van ongebreideld kapitalisme bloot.

Ongebreideld is bijvoorbeeld de hoeveelheid cash (1 biljoen dollar) die een groot bedrijf als techgigant Apple heeft. Meer geld dan het bruto binnenlands product van Argentinië of Nederland.

Enkele kapitaalkrachtige bedrijven, verantwoordelijk voor het grootste deel van de uitstoot van CO2, bleken recent een misinformatie campagne te hebben gesteund om de politiek te beïnvloeden. Miljardairs in de Verenigde Staten kopen onwelgevallige geluiden af met non-disclosure agreements.

Een groep van iets meer dan 2000 mensen op de wereld (een volle zaal van TivoliVredenburg), heeft samen evenveel vermogen als 4,6 miljard mensen. Deze rijkste miljardairs kunnen zelfs al met een deel van één jaarinkomen de kosten voor de gehele globale energietransitie dragen.

De toenemende ongelijkheid uit zich ook minder direct zichtbaar, maar geniepiger in alledaagse zaken. De kans dat kinderen uit de hoogste sociaaleconomische klasse hoger onderwijs volgen is 74%, tegenover 32% voor kinderen uit de laagste-inkomensgroep. Deze ongelijkheid groeit in crisistijden zoals de huidige Coronacrisis: de bijna 7.000 Nederlandse kinderen zonder laptop thuis, lopen direct achterstand op.

Tegenmacht

We kunnen niet anders dan concluderen dat de grote concentratie van vermogen de democratische macht oneigenlijk kan beïnvloeden en daarmee de principes van onze samenleving aantasten.

D66’ers zijn al sinds Hans van Mierlo zijn principes formuleerde geoefend in het denken in macht en tegenmacht. We staan als sociaal-liberalen voor een samenleving waarin de uitkomsten niet voor iedereen gelijk hoeven te zijn, maar de kansen wel zo gelijk mogelijk. We geloven in de kracht van goed werkende markten. We streven naar een harmonieuze samenleving. Deze waarden staan onder druk. Als welvaart zich dermate concentreert bij een niet representatieve groep, ontstaat economische en politieke macht die de democratie, het rechtsgevoel en de werking van markten ondermijnt.

Oplossingen

Wat te doen? De oplossingen zijn legio en vragen lef.

Glen Weyl zal in de jaarlijkse Marchant lezing tonen hoe goed werkende markten radicaler als progressief instrument ingezet kunnen worden om kapitaal toegankelijk te maken voor een veel breder publiek.

Mededingingsautoriteiten moeten meer slagkracht krijgen om monopolies te voorkomen én op te breken, zoals Kees Verhoeven bepleit.

Thomas Piketty vindt een hogere erfbelasting een manier om de startpositie van jongere generaties niet teveel uit elkaar te laten groeien. Rob Jetten pleitte in zijn Kerdijk Lezing voor progressieve belasting van grote vermogens om de ongelijkheid in te dammen. Hij pleitte ook voor het slechten van muren om de mensen die de negatieve gevolgen van ongebreideld kapitalisme het meest voelen een betere democratische representatie te geven.

Marina Mazzucato schrijft in The Guardian hoe de Covid19-crisis een kans biedt om de steun aan bedrijven voorwaardelijk te maken aan een nieuwe economische orde.

 

  • Radicale markten

  • Monopolies opbreken

  • Progressieve belasting

  • Crisis als kans

 

Allemaal democratische, moedige en sociaal-liberale ideeën. Wat ons betreft is het tijd om het kapitalisme te breidelen. We hebben nog één jaar tot de volgende verkiezingen, en dus nog één jaar om te zorgen dat de volgende verkiezingen hierover gaan. Welke oplossingen heeft de politiek om het economisch systeem weer te laten werken voor iedereen?

Nu op de agenda

Te vaak heeft de politiek zichzelf onmondig of handelingsonbekwaam gemaakt, zijn leiders niet gaan staan voor progressieve oplossingen. Wij gunnen de politici en bestuurders het lef en alle kiezers de moed: een zelfbewuste en representatieve democratie stelt grenzen aan de uitwassen van het kapitalisme en maakt het economische systeem daarmee kansrijker voor iedereen, duurzaam en rechtvaardig.

Wij zullen gaan ijveren om deze analyse in het verkiezingsprogramma van D66 en andere progressieve partijen terug te zien. En we zullen campagne gaan voeren voor de oplossingen. We roepen alle optimisten op om mee te doen.

De tien grote economische problemen van dit moment

1. Toenemende inkomensongelijkheid

Oorzaak:   the winners take it all - accumulatie van welvaart aan de top doordat economische groei meer aan kapitaalverschaffers ten goede komt dan aan werkenden.

Effect:   van een meritocratische maatschappij met gelijker wordende kansen en stijgende arbeidsproductiviteit bewegen we naar een klassenmaatschappij waarin je sociaal-economische afkomst steeds bepalender wordt voor je maatschappelijke positie en kansen en opwaartse mobiliteit bemoeilijkt worden door de groeiende kloven tussen inkomensgroepen.

2. Corporate belastingontwijking

Oorzaak:   economische macht van met name internationale corporates is groter dan de democratische macht van nationale mededingingsautoriteiten, fiscus en toezichthouders, resulterend in monopoliegedrag, belastingdeals en belastingparadijzen.

Effect:   het internationale bedrijfsleven ontwijkt belastingen, waardoor de belastingdruk voor werkenden relatief groter wordt en publieke investeringen in infrastructuur, kennis en onderzoek op lange termijn teruglopen - dezelfde investeringen waar het bedrijfsleven zeer van profiteert.

3. Niet in prijzen verdisconteerde externaliteiten

Oorzaak:   sterke competitie op voedselprijzen en de druk op steeds maar sneller, groter en goedkoper produceren die dat teweegbrengt, sterke lobby van luchthavens en luchtvaartmaatschappijen resulterend in onnodig lage transfertarieven en onrealistisch lage kerosinebelasting, de schier onaantastbare machtspositie van oliemaatschappijen die blijven investeren in nieuwe technologieën om fossiele brandstoffen te delven.

Effect:   externaliteiten die onze leefomgeving aantasten en leiden tot klimaatverandering worden niet in prijzen verdisconteerd en dit creëert een volstrekte disbalans tussen ecologische investering en onttrekking, waardoor we steeds sneller interen op de regeneratieve kracht van natuurlijke hulpbronnen.

4. Structurele zelfverrijking financiële sector

Oorzaak:   hoewel banken, verzekeraars en pensioenfondsen in de eerste plaats een maatschappelijke nutsfunctie vervullen, gedragen de in de financiële sector werkzame bestuurders en professionals zich alsof zij werkzaam zijn in de commerciële sector en legitimeren zij hun structureel hoge vaste en variabele beloning op basis van behaalde financiële rendementen in plaats van gerealiseerd maatschappelijk nut.

Effect:   de beloningen in de financiële sector stijgen consequent harder dan de beloningen in de publieke sector en deden dat zelfs tijdens en na de financiële crisisjaren waarin financiële instituties met staatssteun overeind gehouden moesten worden, door de te nauwe banden tussen bestuurders in de financiële sector en de politiek wordt hier onvoldoende kritische op toegezien en lukt het niet om hier met wetgeving paal en perk aan te stellen.

5. Dominantie vastgoedinvesteerders op woningmarkt

Oorzaak:   door de accumulatie van inkomen bij kapitaalverschaffers, worden woningen in met name de grotere steden tegen steeds hogere prijzen als investeringsobject gekocht en wordt het voor starters op de woningmarkt steeds moeilijker om toe te treden door een eerste woning te kopen.

Effect:   de dominantie van vastgoedinvesteerders op de woningmarkt leidt tot speculatie en prijsopdrijving met de mogelijkheid van bubbels die na uiteenspatting een nieuwe crisis op de woningmarkt tot gevolg kunnen hebben, waar met name de lagere inkomensgroepen de lasten van zullen ondervinden.

6. Macht van big tech

Oorzaak:   door netwerkeffecten hebben de grote technologieplatformen mediamonopolies gecreëerd die bij achterblijvende publieke investeringen niet alleen leiden tot een onwenselijk grote invloed op publieke sectoren als educatie en zorg, maar ook in democratisch opzicht ontwrichtend blijken door de combinatie van data gedreven advertentieproposities en een volstrekt gebrek aan integriteit, zelfregulering en journalistiek verantwoordelijkheidsbesef.

Effect:   sociale interacties en interacties in het publieke domein zijn geplatformiseerd en daardoor is iedere interactie potentieel ook een economische transactie geworden, door genoemde netwerkeffecten zijn de machtsposities van de grote technologieplatformen zo goed als onbetwistbaar.

7. Macht van big pharma

Oorzaak:   door de schaalgrootte van de pharmaceutische industrie bepaalt zij de facto zelf de prijzen van medicijnen, de terugverdientijd van investeringen en het toelaatbare risicopremium.

Effect:   prijzen van medicijnen zijn in te grote mate een weerspiegeling van de belangen van de pharmaceutische industrie en in te kleine mate een weerspiegeling van het publieke belang, met alle schrijnende effecten op individueel niveau tot gevolg.

8. Inzet publiek geld door private equity

Oorzaak:   doordat economische groei de norm is geworden, verwachten werkenden en gepensioneerden ook inkomensgroei, hetgeen bij lage rentestanden alleen mogelijk is door hoogrisico-investeringen - waardoor pensioenfondsen het toelaatbaar achten om publieke gelden beschikbaar te stellen aan private equity.

Effect:   het op steeds grote schaal overnemen van bedrijven, het met schulden opzadelen van deze overgenomen bedrijven en het uitkeren van hoge dividenden onttrekt steeds meer geld uit de reëele economie, maar creëert geen duurzame waarde voor diezelfde economie.

9. Uitbuiting laaggeschoolde arbeidsmigranten

Oorzaak:   de arbeidsmarkt is geflexibiliseerd en daar profiteren met name werkgevers van met de inzet van laaggeschoolde arbeidsmigranten, die in bijvoorbeeld de logistieke sector zonder ook maar enige zekerheid op oproepbasis worden ingezet tegen de laagst mogelijke beloning.

Effect:   arbeidsmigranten worden binnen de kaders van de wet uitgebuit en kunnen daardoor in één van de welvarendste landen ter wereld geen volwaardig menselijk bestaan opbouwen.

10. Private bewindvoerders van mensen met schulden

Oorzaak:   het aantal mensen met schulden is de afgelopen decennia sterk toegenomen en zij zien zich gedwongen om bij schuldsanering gebruik te maken van private bewindvoerders, die een perverse prikkel hebben om mensen in de schulden zo lang mogelijk in de schulden te houden.

Effect:   eenmaal in de schulden is het steeds moeilijker geworden om uit de schulden te komen, waardoor de armste inkomensgroepen er in financieel opzicht steeds verder op achteruitgaan.